Թուրքիայի հայությունը, Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններն ու Հայաստանի «փափուկ ուժը»

2014թ. ամռանը արխիվային հետազոտության շրջանակներում Ստամբուլում էի։ Մի քաղաք, որի ողջ հմայքը և փայլուն, բայց միաժամանակ ողբերգական իրադարձություններով հարուստ պատմությունը մեզ համար առավել փոխանցվում են «Պոլիս» բառի միջոցով։ Ազատ ժամանակ ունենալով՝ մտա Սկյուտար թաղամասի հայկական Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ կիրակնօրյա պատարագին մասնակցելու համար։ Բոսֆորի գեղատեսիլ ասիական ափին տեղավորված, բայց միևնույն ժամանակ երկու-երեք մետր բարձրությամբ պատերի ետևում թաքնված եկեղեցին կիսադատարկ էր։ Սրահում հնչում էր գրաբարյան պատարագը, իսկ ունկնդիրներս հինգ հոգի էինք՝ երկու տարեց, մի կին, պահակն ու ես։ Դատարկ ու մռայլ էր տեսարանը։

Մեծ սրահով ու չքնաղ տեսքով 19-րդ դարի երկրորդ կեսին կառուցված գեղատեսիլ եկեղեցին մեկն է այն մի քանի տասնյակ հայկական եկեղեցիներից ու դրանց կից գործող վաքըֆներից (հիմնադրամներ), որոնք այսօր պատկերում են միաժամանակ հայկական Պոլսի կյանքն ու մահը։

Սակայն մինչև այժմ Հայաստանում մեզանից շատերը Պոլիսը պատկերացնում են կամ որպես 19-րդ դարավերջի քաղաք՝ իր հայկական աշխույժ կյանքով, կամ էլ կարծում, որ այն արդեն «մեռած» է՝ այնտեղ այլևս ոչինչ հայկական չունենք։ Սրանք երկու ծայրահեղություններ են, որոնց միջոցով եզրակացություններ ու վերլուծություններ անելը սխալ է։

Հենց այս պայմաններում էլ վերջին օրերի մեր լրահոսի գլխավոր թեման դարձավ Պոլսո հայոց պատրիարքական տեղապահ Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանի նամակը Թուրքիայի նախագահին, որում վերջինս պնդում էր, որ իրենք դեմ են Գերմանիայի կողմից Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևի ընդունմանը։ Այս նամակը առաջացրեց մեզանից շատերի բուռն զայրույթն ու քննադատությունը։ Բայց, ինչպես արդեն նշեցի, իրավիճակը շատ ավելի բազմաշերտ է, ու այն պետք է դիտարկել առավել լայն մոտեցումների համաշարում։ Ընդ որում, այդ համաշարը չի սահմանափակվում միայն հայ-թուրքական հակամարտությամբ և Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններով։ Այստեղ պետք է խոսել նաև Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների ձևաչափերի ու Հայաստանի՝ որպես անկախ պետության կողմից «փափուկ ուժի» քաղաքականության կիրառման մասին։

Սկսենք Պոլսի հայոց պատմության շատ կարճ նկարագրությունից։

Ոսկե եղջյուրից դեպի արծաթե մահիկը

Կոստանդնուպոլիսը, որը որպես քաղաք սկսել է ձևավորել Ոսկեղջյուր փոքրիկ ծոցի շուրջ, մշտապես եղել է հայերի համար գրավիչ մի վայր՝ թե՛ ապրելու և աշխատելու, թե՛ ուսում ստանալու ու մշակութային գործունեություն ծավալելու համար։

Արդեն 16-րդ դարում, երբ քաղաքը արդեն վաղուց դարձել էր Իսթամբուլ՝ Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը, այն վերջնականապես ձևավորվել էր որպես հայության ազգային-մշակութային կյանքի գլխավոր կենտրոններից մեկը։ Հայաստանի պայմանական «արևելյան» և «արևմտյան» մասերի բաժանման համատեքստում Պոլիսը և պոլսահայությունը Արևմտյան Հայաստանի սիրտն ու գլխավոր ազգային-մշակութային կենտրոնն էին՝ բուն Հայաստանի սահմաններից դուրս։

Դեռ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը քաղաքի բնակչության մեծամասնությունը կազմում էին ոչ մուսուլմանները՝ հայերը, հույները, հրեաները, լևանտացիները (եվրոպացիներ)։ Իսկ հայությունը վարում էր բավական ակտիվ ազգային-եկեղեցական կյանք։ Եկեղեցին ու ազգային խորհուրդը հայության գլխավոր ներկայացուցիչներն էին օսմանյան սուլթանի առաջ, իսկ առավել հաջողակ և ճարպիկ գործիչները նույնիսկ զբաղեցնում էին զանազան կարևոր պաշտոններ օսմանյան կառավարման համակարգում՝ նախարարից մինչև պալատական գլխավոր ճարտարապետ։

Իրավիճակը կտրուկ փոխվեց Առաջին աշխարհամարտից և Հայոց ցեղասպանությունից հետո, երբ հայերը ի թիվս այլոց կամ սպանվեցին, կամ բռնի գաղթեցին այլ բնակավայրեր։ Պոլիսը, չնայած այս ամենին, կարողացավ պահպանել իր քրիստոնյա բնակչության մի զգալի մասը։

1923թ. Լոզանի պայմանագրով Թուրքիայի կրոնական փոքրամասնություններին երաշխավորվեցին ազատություններ, հավասարություն և անվտանգություն, որոնք, սակայն, երբեք էլ չիրականացան։ Թուրքական հանրապետական իշխանությունները երկրի բնակչության միատարրությունը ապահովելու համար (իմա՝ ոչ թուրք փոքրամասնություններից ազատվելու համար) գործի դրեցին զանազան մեթոդներ. բնակչության բռնի տեղահանություններ ու փոխանակություններ, 1942թ. «Ունեցվածքի հարկը», 1940-ականների «20 դասակարգի զորակոչը», «Հայրենակի՛ց, խոսի՛ր թուրքերեն» արշավները, ազգային կրթօջախների իրավունքերի սահմանափակումներ և այլն։ Սակայն Թուրքիայում ապրող փոքրամասնությունների ու այդ թվում հայերի համար բեկումնային եղավ 1955 թվականը։ Սեպտեմբերի 6-7-ը Ստամբուլում և Իզմիրում պետության կողմից կազմակերպված և հրահրված թուրք ամբոխները հարձակվեցին փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների և նրանց սեփականությունների (տներ, եկեղեցիներ, գերեզմանատներ, խանութներ) վրա: Սպանություններից, բռնաբարություններից, հրդեհներից ու ավերից սարսափած շատ հույներ ու հայեր որոշեցին բռնել գաղթի ճանապարհը։ Տեղին է մեջբերել հույների մոտ ընդունված մի ժողովրդական խոսք. «Կոստանդնուպոլիսը գրավվեց ոչ թե 1453թվականին, այլ 1955-ին»:

Մինչև մեր օրերը կրոնական ու ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների դեմ գործողությունները շարունակվում են ամենատարբեր մակարդակներում՝ թուրքական պետական քաղաքականությունից մինչև հասարակության ու մամուլի կողմից փոքրամասնությունների դեմ գործողություններ։ Մի դեպքում դա կարող է լինել կենսական հարցերում պետական բացարձակ անտարբերությունն ու զարգացման արգելակումը, մյուս դեպքում ուժի բացահայտ կիրառումը (հիշենք, թեկուզ, Հրանտ Դինքի սպանությունը, հունական Հալքիի հոգևոր դպրանոցի փակումը  և այլն)։

Արդյունքում, այսօր Պոլսի ու Թուրքիայի հայ ու հույն բնակչությունից մնացել են միայն բեկորներ։ Մասնավորապես, Թուրքիայի հայության թիվը այսօր կազմում է 60-100 հազար հայ։ Դրանց գերակշիռ մասը պոլսահայերն են, ինչպես նաև նախկին հայկական գավառներից Պոլիս տեղափոխված հայությունը և Հայաստանից աշխատանքային միգրանտները։ Պոլսի հայությունը այժմ ապրում է մի քաղաքում, ուր 14 միլիոնանոց բնակչության գերակշիռ մեծամասնությունը մուսուլման թուրքերն են, իսկ ամենաշատ հանդիպող խորհրդանիշը՝ բազմաթիվ մզկիթների մինարեթների գլխին տեղադրված արծաթե մահիկը։

Պոլսահայերը՝ «թակարդում»

Մի կողմ թողնելով Պոլսի հայոց համայնքի ներսում առկա խնդիրները և արքեպիսկոպոս Աթեշյանի անձը (դրանք կարիք ունեն առանձին սյունակի)՝ անդրադառնանք տեղի հայության համար շատ որոշիչ մի հանգամանքի։ Թուրքիայի հայկական համայնքը մշտապես ապրում է մեծ վախի մթնոլորտում (առաջին հերթին՝ անցյալում կատարվածի հնարավոր կրկնության ահից) և որոշ հարցերում նրանց կողմից ընդդիմության, թեկուզ, ամենաչնչին քայլը կարող է հղի լինել համայնքի համար մեծագույն վտանգներով:

Այս հանգամանքը լավ են հասկանում նաև թուրքական կողմում և շատ հաճախ հակահայ քարոզչության մեջ փորձում են օգտագործել յուրատեսակ «թակարդի» մեջ գտնվող պոլսահայությանը: Հիշենք թեկուզ նախագահ Էրդողանի մի քանի տարի առաջ հնչեցրած այն սպառնալիքը, թե «Թուրքիայից կվտարվեն տասնյակ հազարավոր հայ անօրինական աշխատողները» (այս սպառնալիքը կրկնվեց մի քանի անգամ): Շատ հաճախ, երբ Հայոց ցեղասպանության հարցի միջազգային ճանաչման առումով որևէ լուրջ առաջխաղացում է գրանցվում որևէ տեղ, Թուրքիայի հայ համայնքը միանգամից հայտնվում է թուրք ազգայնականների  և  թուրքական կառավարող շրջանակների թիրախում: Այդպիսի իրավիճակ ստեղծվեց, մասնավորապես, 1965 թվականից հետո, երբ աշխարհում սկսել էր ակտիվանալ Հայ Դատի լուծման համար պայքարը: Դրա վառ վկայությունը մենք տեսանք վերջին օրերին՝ Աթեշյանի նամակի օրինակով։

Մյուս կողմից, պետք է հասկանալ թուրքական պետության բնույթը։ Ցավոք, այն չի կարելի համարել ժողովրդավարական ազատությունների երկիր, որտեղ մարդու իրավունքները երաշխավորված են, իսկ քաղաքացիական հասարակությունը՝ պատրաստ պատժելու և կասեցնելու հասարակության որևէ անդամի դեմ ցանկացած ոտնձգություն։ Թուրքիայի հայերն էլ, իրենց հերթին, համակերպված են այդ իրավիճակին։ Իսկ վերջինիս փոփոխությունը չի գտնվում իրենց ձեռքում։ Դա շատ ավելի մեծ խնդիր է։

Դիտարկենք հարցի ևս մեկ կողմ։ Աթեշյանի հայտարարությունը վրդովեցնում է շատերին նաև այն պատճառով, որ արքեպիսկոպոսը Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչ է՝ ինտիտուցիոնալ տեսանկյունից, և նրա կողմից նմանատիպ գործողությունները հակասում են Հայաստանյան գլխավոր հոգևոր կառույցի շահերին։ Սակայն այստեղ էլ ամեն բան շատ ավելի բարդ է, քան թվում է առաջին հայացքից։ Նախ, պետք է նշել, որ Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքությունը Հայ Առաքելական Եկեղեցու չորս նվիրապետական աթոռներից մեկն է, և շատ հարցերում գործում է անկախ Մայր Աթոռից։ Մյուս կողմից, պատրիարքությունը Թուրքիայում գործող կրոնական կազմակերպություն է, որն առաջին հերթին ենթարկվում է թուրքական օրենսդրությանն ու իշխանություններին, ավելին՝ ամբողջովին կախված է վերջինից։

Այս ամենը հաշվի առնելով՝ տարօրինակ է սպասել, որ վերջին հարյուր տարվա ընթացքում ցեղասպանության, պոգրոմների ու տարատեսակ վայրագությունների ականատես դարձած մի համայնք կարող է հեշտությամբ ոտքի կանգնել և ողջունել իր դեմ վերոնշյալն իրականացրած պետությանը քննադատող որևէ որոշում։ Թուրքիայում դա հավասարազոր է «Սատանի մայլում քյանդրբազություն անելուն»։

Իհարկե, սրանով չեմ արդարացնում արքեպիսկոպոս Աթեշյանի նամակը, այլ փորձում եմ բացատրել այդ նամակի գրվելու վայրն ու պայմանները։

Մասնավորից՝ դեպի ընդհանուրը

Թուրքիայի հայերը, ինչպես նշեցի, համակերպված են այդ իրավիճակին։ Նրանք, ովքեր չէին ցանկանում ապրել նման պայմաններում, արտագաղթեցին Եվրոպայի և Հս. Ամերիկայի զանազան հայկական համայնքներ։ Մնացյալներն էլ արել են իրենց ընտրությունը և ապրում են այդ երկրում՝ ընդունելով կամ չընդունելով եղած պայմանները։

Այժմ գանք մեզ՝ Հայաստանում ապրողներիս և մեր խնդիրներին ու սպասումներին։ Մենք Պոլսում կատարվածը դատում ենք այնպես, ինչպես կդատենք հայկական սփյուռքի որևէ այլ համայնքում կատարված այս կամ այն իրադարձություն, որովհետև պոլսահայությունը մեզ համար սփյուռք է։ Գուցե սա չեն ընդունում իրենք՝ պոլսահայերը։ Բայց փաստ է, որ «սփյուռք» եզրի տակ մենք հասկանում ենք այն հայերին, որոնք ապրում են ՀՀ, ԼՂՀ և պատմական Հայաստանի (իրատեսական դիտարկմամբ՝ միայն Ջավախքի) սահմաններից դուրս։

Մեր հասարակական դիսկուրսում սփյուռքը մի տեսակ միֆական կառույց է, որի ներկայացուցիչը ֆինանսապես հաջողակ է, Հայաստանն ու հայությունը իր ինքնության գլխավոր բաղադրիչներն են, իսկ Հայաստանին օգնելը՝ կյանքի միակ հաճույքն ու նպատակը։ Մի խոսքով՝ դրսում ապրող հայը մարդու առանձին տեսակ է՝ սփյուռք անունով, որը չի կարող անել մի բան, որ մեզ դուր չգա։

Մինչդեռ այդպես չէ։ Բոլորովին այդպես չէ։

Իրենց առաջնային ու հիմնական ինքնությամբ սփյուռքի հայերը Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ կամ որևէ այլ երկրի քաղաքցիներն են ու հասարակության անդամները, որոնք ենթարկվում են այդ հասարակության ներքին տատանումներին ու կանոններին։ Ու որքան էլ ամուր լինի զգացական կապը Հայաստանի ու հայության հետ, Ռուսաստանի հայի համար առաջնային է ռուբլու անկայունությունը, և ոչ թե Եվրատեսիլում մեր հաղթանակը։

Պետք չէ հուսալ, որ մարդը դեմ կելնի իր իսկ պետության դեմ՝ հանուն հեռավոր, բայց շատ սիրելի Հայաստանի, որի հետ սփյուռքի ամեն հաջորդ սերունդ ավելի քիչ է կապված, քան նախորդը։ Շատ կարևոր է, որ մենք մեր հաշվարկները կատարելիս հաշվի առնենք այս հանգամանքը։

Հայաստանի «փափուկ ուժը՞»

Մյուս կողմից, մենք դիտարկում ենք սփյուռքը բացառապես միակողմանի հարաբերությունների համատեքստում։ Մեզ հաճախ թվում է, որ միայն մենք՝ Հայաստանը, կարիք ունի Սփյուռքի, և ոչ երբեք հակառակը։

Իրականում, եթե ցանկանում ենք լիարժեք ու արդյունավետ աշխատանք ի սպաս հայության, ապա պետք է հասկանալ, որ Սփյուռքը ևս կարիք ունի Հայաստանի աջակցության։ Հայաստանը որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ տիրապետում է այն գործիքակազմին, որին երբեք չի տիրապետի նույնիսկ ամենահզոր համայնքային կառույցը ցանկացած հայկական գաղութում։ Եւ Հայաստանի Հանրապետությունը կարող է և պետք է հանդես գա որպես հայության շահերը ներկայացնող ու պաշտպանող պետություն։ Կարծում եմ, բոլորիս համար ակնհայտ էր, որ Սիրիայում ծագած քաղաքացիական պատերազմի պատճառով տեղահանված սիրիահայության համար մենք չկարողացանք անել (չարեցինք) անհրաժեշտը։ Սա մեր թերությունն էր։ Իսկ հիմա պատկերացրեք մի իրավիճակ, երբ որևէ երկրում ապրող հայ դուրս է գալիս իր իրավունքների պաշտպանության համար ցույցի՝ իմանալով, որ իր թիկունքին զարգացած, իր կշիռն ունեցող Հայաստան պետությունն է կանգնած։ Սա միանգամայն կփոխի իրավիճակը (օրինակ՝ Ջավախքի պարագայում)։

Վերոշարադրյալի արդյունքում էլի վերադարձանք նույն խնդիր-պայմանին, որի բավարարման դեպքում միայն «սայլը տեղից կշարժվի»։ Եթե ցանկանում ենք, որ սփյուռքահայությունը պաշտպանի մեր շահերը ու մեզ հետ լինի, մենք պետք է պաշտպանենք սփյուռքի շահերը, իսկ դա կարելի է անել միայն մեկ ճանապարհով. զարգացնել Հայաստանը որպես պետություն, որը տեր է ոչ միայն սեփական երկրի քաղաքացիների իրավունքներին, այլև ունակ է երաշխավորել արտասահմանում ապրող ազգությամբ հայերի պաշտպանությունը՝ Չինաստանից մինչև Ուրուգվայ։

Անհրաժեշտ է մտապահել, որ աշխարհասփյուռ հայությունը Հայաստանի «փափուկ ուժն» (soft power)[1] է, որը կարող է ապահովել Հայաստանի շահերի առաջխաղացումը անհրաժեշտ վայրում ու անհրաժեշտ ժամանակ։ Ու եթե տարբեր երկրներ, այդ թվում մեր հարևան Թուրքիան և Ադրբեջանը հսկայական ռեսուրսներ են ծախսում այդպիսի աշխարհասփյուռ ցանց կառուցելու վրա, ապա մեր ցանցը պատրաստ է։ Անհրաժեշտ է միայն այն աշխատեցնել։

Էս դեպքում միայն հնարավոր է, թերևս, խուսափել կիսադատարկ եկեղեցիներից ու մշակութային կենտրոններից, կամ էլ Աթեշյանի նամակի կրկնությունից՝ լինի Ռուսաստանում, թե ԱՄՆ-ում։

հ.գ. Այս սյունակը գրում եմ՝ նայելով Պոլսի երբեմն ամենահայաշատ թաղամասերից մեկի՝ Սկյուտարի նեղլիկ ու վայրիվեր փողոցներին, որոնց անկյուններում, բարձր պատերի ետևից, երևում են հայկական երեք եկեղեցիների գմբեթները։ Ցավոք, դրանք փակ են, կամ էլ աշխատում են միայն հայության բեկորների համար։

[1] «Փափուկ ուժ» (Soft Power) –այս տերմինն օգտագործվում է բնորոշելու համար որևէ պետության ունակությունը ազդեցության հասնելու այլ երկրների և կազմակերպությունների վրա ոչ-ռազմական և ոչ-տնտեսական ճանապարհով։ Սա արվում է սեփական հեղինակության ու կերպարի գրավչության բարձրացման միջոցով՝ կիրառելով հասարակական, մշակութային ազդեցության զանազան մեխանիզմներ։